(شهر سوخته)
شهر سوخته نام محوطه باستاني بزرگي است كه در 56 كيلومتري جنوب غربي شهر زابل قرار دارد و با مساحتي بالغ بر 150 كيلومتر از بزرگترين محوطه هاي باستاني دوران آغاز تاريخي فلات ايران به شمار مي رود كه 5200 سال قدمت دارد.
نخستين كسي كه به مطالعه علمي شهر سوخته پرداخت, باستان شناس معروف انگليسي سراوارل اشتين بودك ه اطلاعات مفيدي درباره آن به دست آورد. پس از آن از سال 1346 تا انقلاب اسلامي اين محوطه باستاني توسط باستان شناسان ايتاليايي به سرپرستي مارتيسوتوژي بررسي گرديد و كاوش شد پس از گذشت 19 سال كارشناسان ميراث فرهنگي كشور به سرپرستي دكتر سيدمنصور سجادي پژوهشي بر اين تپه را آغاز كردند.

(وجه تسميه شهر سوخته)
علت اينكه چرا به اين شهر نام سوخته داده اند به دليل وجو د آثار سوختگي شديد و باقيمانده خاكسترهاي بسيار زياد در سطح آن است كه باعث شده مردم محلي اين نام را براي آن انتخاب كنند.
   آثار تمدني موجود در شهر به 4 دوره و 11 مرحله تقسيم مي شود. دوره اول مطابق با دوران آغاز نگارش در ميان رودان و خوزستان است كه كهن ترين ادوار سكونتي اين شهر را در بر مي گيرد.
  دوره دوم در اين دوره شهر سوخته به اوج شكو فايي خود رسيده و مساحت آن به 80 هكتار برآورده شده است اين دوره مربوط به دوران آغاز شهرنشيني و نيز مصادف با اواسط دوران مفرغ است. دوره سوم استقرار در شهر, در فاصله زماني بين سالهاي 2500 تا 2300 ق.م  مي باشد و تنها آثار معماري منسوب به دوره چهارم بناي معروف به (كاخ سوخته) است.
  شهر سوخته كه تاكنون اذهان بسياري از دانشمندان را به خود معطوف كرده ارزش مطالعه شهر سوخته جداي از تلاشها محققان دشتها تپه ها و اشيا’ و ابزارهاي آن است كه اسلم و دست نخورده باقي مانده است. طبق گزارشهاي توژي شهر سوخته با مساحتي نزديك به 150 هكتار وسعت در 2500 سال ق.م بزرگترين شهر و مركز تمدن در دنياي شرق فارس آن زمان بوده است.
 دوم آنكه آثار موجود در اين شهر به طرز شگفت انگيزي در طول هزاران سال به همان شكل اوليه باقي مانده است. دليل اصلي سالم ماندن آثار (شهر سوخته): انحراف رودخانه هيرمند از مسير و بستر خود هنگام طغيان و بالا آمدن نمك به قشر سطحي زمين و نيز بادهاي شديد و موسمي 120 روزه سيستان و دور شدن رودخانه هيرمند از جنوب سيستان اين منطقه و مساله مهمتر نمك و خشكي بيش از حد هوا و ساير  شرايط اقليمي در سيستان است كه باعث مي شود تا نمك پيوسته به سطح زمين بيايد و باعث حفظ بيولوژيك آثار زير خاك شود و به همين دليل در اكتشافات اين ناحيه باقيمانده ارگانيك مثل موي سر, چوب, طناب و را مي توان تقريبا با همان حالت اوليه مشاهده كرد.
  البته عظمت آثار شهر سوخته نبايد اين پندار را به وجود آورد كه پيدايش و شكوفايي اين تمدن بر خلاف زمان حال در موقعيت مناسبي بوده است آب و هوا در گذشته و حال تغيير كرده و ميزان آب هيرمند در طول اين مدت ثابت نبوده است. 

بزرگترين قبرستان تاريخ
بزرگترين و سالم ترين گورستان باستاني جهان در شهر سوخته كشف شد و قبرستان شهر زير قشر ضخيم سيمان مانند نم سالم و دست نخورده مانده است. طبق تحقيق هاي به عمل آمده در اين مكان بين 25 تا 35 هزار قبر در آن وجود دارد و بنابراين بزرگترين و وسيع ترين قبرستاني است كه در دنيا از اما قبل تاريخ تا به حال وجد داشت هاست. اهميت علمي و فني اين قبرستان ها به دليل وجود اشيا’ داخل قبرها نيست بلكه مربوط به استخوانهاي مردگان است كه سالم مانده است.
  از آنجا كه در قبر بين دو تا چهار جسد وجود دارد حدود صد هزار جسد در آن تخمين زده مي شود و اين يكي از گنجينه هاي عظيم شهر سوخته است.
 مردمان شهر سوخته مردگان خود را در ميان پارچه مي پيچيده اند و در جهت هاي جغرايفيايي گوناگون و به شكل هاي مختلف به حالت چمباتمه و جنيني به خاك مي پسردند . با توجه به اعتقادات مردم نياز و اغذيه لازم براي زندگي پس از مرگ در جهان ديگر را داخل ظروف مختلف مي گذاشته اند كه عمده ترين آن مانند كفش فرش حصيري و لباس و غذا مثل انگور, جو, گندم, گوشت و سير و نوشيدنيهاي گوناگون و لوازم شخصي مثل شانه, سبد, ظروف, انواع مهره هاي رنگي و لوازم و ابزار نيايشي و آييني مثل نذورات بوده است. 
يكي از جالب ترين اشيا به دست آمده در گورها جمجمه دختري كه 13 _ 12 ساله كه مبتلا به هيدروسفالي بوده است كه پزشكان شهر سوخته حدود 2750 سال ق.م بيماري او پي برده و سر او را تحت عمل جراحي قرار داده اند و اين عمل قديمي ترين نمونه جراحي شناخته شده در ايران است.       پروفسور توژي در تحقيقات خود به نتيجه رسيده است قرن سوم ق.م شهر سوخته يكي از بزرگترين شهرهاي مسكوني در تمام مرزهاي هند و ايران بوده است.
  از ديگر آثار مشخصه اين شهر خانه و ساختمانهاي شهر سوخته است كه همگي با خشت بنا شده و ساختمان كاوش شده همگي داراي اجزاي لازم يك خانه است ديوار, كف, سقف, پلكان, درگاه و انبار و بالاخره اتاق علاوه بر وجود چنين ساختمانهايي وجود خيابانهاي باريك كه بين دو بلوك ساختماني قرار دارد از ديگر مشخصه هاي اين شهر مي باشد و همين طور از مهم ترين مشخصات رشد و توسعه شهرنشيني در اين شهر سيستم لوله كشي و لوله فاضلاب شهري بوده است.
از اشيا و كتيبه هاي به جا مانده معلوم شده كه خط مردم "شهر سوخته" خط ايلامي بوده ولي درباره زبان آنان هنوز نتيجه هايي به دست نيامده و حدس زده اند كه زبان هند و اروپايي در آنجا رايج بوده است.
مهمترين دليل تخريب شهر سوخته را مي توان به آثار به دست آمده ناشي از جمله اقوام بيابان گرد يا عقب نشيني و تغيير بستر رود هيرمند و در نهايت آتش سوزي از طريق صاعقه يا تهاجمات بيابان گردان دانست.

منبع:
   _ هدايت ا... علوي _ در سفينه تاريخ ص 218 _ 221
   _ اقتباس از مجله دانستنيها شماره 265.